رێبازا ڕياليــزم
زاراڤێ ڕياليزم ڕامانا وێ ڕەوشا بينينا بياڤێن جڤاكى يە ب وى ڕەنگێ كو هەين د جيهانا دەرڤەدا و ئەو هزرێن د ناخێ مروڤى دا نڤستى و هەروەسا باوەرى يە ب زانستى بۆ چارەسەركرنا گرفتێن مرۆڤايەتى. د بنەجه دا ڤێ رێبازێ سەرهەلدا وەك دژايەتييەك بەرامبەر رێبازا ڕۆمانسى و رێبازا هونەر ژ بۆ هونەرى و هزرێن وان يێن ئاشوپى و نە پێدڤى و هەروەسا ژ ئەنجامێ باندۆرا جڤاكێ پيشەسازى و گەشەكرنا فەلسەفا ژيرانە يا ماددى و سەربخوەبوونا زانستێ جڤاكناسى. ل وى سەردەمى نڤيسەرێن شانۆيێ هەول ددا فشارێ بێخنە سەر هەستێن بينەران بئافراندنا چەند ئالاڤێن هەستيار وسەرنجا بينەران بۆ خوە ڕابكێشن و هێدى هێدى هەمى داڤێن ئالۆز ڤەكەنەڤە تا دگەهشتنە دۆماهيا چيروكێ ب جورەكى كو دگوتنێ "ميلودراما". رێبازا ڕياليزم ل نيڤا دووێ يا سەدەيا نۆزدان پەيدابوو وەك هەولەك كو شانۆيێ بكەتە جهەك پتر مفادار بۆ جڤاكى ب تايبەتى پشتى شۆڕەشا ئەوڕۆپى كو هەوەكا مەزن دەست پێكر بۆ دووبارە بنيات دانانا هزرێن سياسى و جڤاكى و ئابورى پێخەمەت بەرژوەنديا مروڤايەتييێ و گۆڕينا جڤاكى نەخاسمە د چينا هەژار و چينا ناڤەنددا.
ژ لايێ تەكنيكى ڤە ژى مريدێن ڤێ رێبازێ زمان و دەڤوكێ چينا ناڤەند و هەژار بكارئينا و پەيڤێن سڤك و ئاسان و ئەوێن رۆژانە ل سەر زارێ خەلكى بكاردئينان بەروڤاژى ژ نڤيسينێن كلاسيكى و ڕۆمانسى ئەوێن دەڤوكێ چينا ئەرستوقراتى و پەيڤێن گران و ڕامان بەرزە و پڕ ژ هزرێن ئاشوپى بكاردئينا.
فەرەنسا، بريتانيا و ڕۆسيا ژ وەلاتێن پێشەنگن د پەيدابوونا ڤێ رێبازێ و گەشەكرنا وێ. ل فەرەنسا چەند نڤيسەرێن خۆدان ئەزمون وەك: فلوبير، بالزاك و ستاندال ... هتد. و ل بريتانيا چەند نڤيسەر ب ناڤ ودەنگ بوون وەك: چارلز ديكنز و والنز سكۆت، جۆرج ئيليۆت ...هتد. و ل ڕۆسيا نڤيسەرێن ڤێ رێبازا دزۆرن و ديروكەكا دێرين يا هەى د ڤى بياڤى دا وەك: گوگول، بوشكين، چيخوف، دوستيوڤسكى و تۆلستۆى. لێ يێ ئێكەم جار ئەڤ زاراڤە بكارئيناى رۆمان نڤيسێ فەرەنسى چامپفلورى (1889-1821) بوو يێ دژى هەموو ڕەنگێن ئەدەبێ ئاشۆپى دڕاوەستا( ). ژ نڤيسەرێن هەرە ب ناڤ و دەنگ د ڤى بوارى دا نڤيسەرێ نەرويجى هێنريك ئيبسنە (1906-1828) وەك بابێ شانۆيا سەردەم دهێتە نياسين. شانۆيێن وى دەربڕينێ ژ ڕەوشا جڤاكێ ئەوروپى دكەن و ڕەوشا مروڤايەتييێ و هەڤڕكى دناڤ بەرا ڕاستيێ و دورهێلێ ئەو تێدا دژين ل وى سەردەمى. ئەو بابەتێن وى دهەلبژارتن كەسێ ل پێش وى بڕەنگەكى بەرچاڤ ل سەر نە نڤيساندبوون وەك گرفتێن هەژاران و ژيارا چينا ناڤەند و تايبەتمەنديێن ژيانا دناڤبەرا هەڤژينان و سەرخوەبوونا ئافرەتێ و هتد... .
ل گورى ديتنا ڕەخنەگران رێبازا ڕياليزم ل سەر ڤان قوتابخانان دهێتە پارڤەكرن:
ڕياليزما ڕەخنەيى .1
2. ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم.
3. ڕياليزما سۆسياليست.
هند ڕەخنەگر دوو جورێن دن يێن ڕياليزمێ وەك رێباز پێناسەدكەن وەك: ڕياليزما شۆڕەشگێرانە. باوەريێ ب گۆڕينا مروڤى دكەت كو باشتر ببيت. دبەرهەمێن ماكسيم گورگى دا دهێتە ديتن دەمێ پشتەڤانييا خۆ ڕاگەهاندى بۆ ماركسيزمێ. و هەروەسا ڕياليزما فوتوگرافى. ئەڤ رێبازە رەوشا مروڤى وەك وێنەيەكێ فوتوگرافى نيشان ددەت بێى كو ڕەخنێ لێ بكەت يان بيرو باوەريێن خوە ل سەر دەرببڕيت. د بەرهەمێن بالزاكێ فەرەنسى و تۆرژينيڤى روسى دهێتە ديتن.
ڕياليزما ڕەخنەيى:
د بنەڕەتدا دەمێ رێبازا ڕياليزم پەيدا بووى، ڕياليزما ڕەخنەيى بوو د سەدەيا نۆزدان دا. چونكە رەوشا جڤاكێ پيشەسازى يێ ئەوروپى د وى سەردەمى دا شيانێن سەرهەلدانەكا ڕاستەقينە د ئەدەب و هەنەرى دا نەبوون ئەڤجا ڕياليزم ب كارێ دويفچوونێ ڕابوو د وان كريزێن مەزن ئەوێن بەرەف كنارێن ئەوروپا دهاتن. نڤيسەرێ ڕياليزما ڕەخنەيى بزاڤا گەشەكرنا جڤاكى د نڤيسينێن خوە دا بەرچاڤ كرن و بێ دەنگ نەبوو بەرامبەر ئايديولوجيا بورجوازى و ب وێرەكيەكا ب هێز و ب ڕەنگەكێ بابەتانەيى ئەو رەوش دا دياركرن. د ڤێ رێبازێ دا ئەركێ ئەدەب و هونەرى ئەوە كو ڕەخنا ژيانێ ب ڕامانا خوە ڤە يا بەرفرەه بگريت. و ئاماژێ ب دۆرهێلێ جڤاكى دكەت ب ڕامانا خوە ڤە يا مروڤايەتى نە ب ڕامانا زانستى يا ماركسى و هەروەسا گرنگيێ ددەتە لايەنێن جوانييێ و هونەرى( ). هەر وەسا دڤێ رێبازێ دا شەڕ ڕەگەزەكێ ڕەسەنە و جهگيرە د ژيانێ دا، و چيروكان بۆ گەهاندنا بيروباوەرێن خوە بكاردئينيت دا ئەو بابەت پتر د گرنگ و سەرنج ڕاكێش بن.
ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما ڕەخنەيى:
1. ئەنريێ دێ بالزاك (1850-1799). فەنسا.
2. چارلز ديكنز (1850-1812). بريتانيا.
3. تولستوى (1910-1828). ڕوسيا.
4. فيودور دستويڤسكى (1881-1821). روسيا.
5. ئێرنست هێمينگوێى (1961-1899). بريتانيا.
ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:
ئەڤ رێبازە هەولدانەكە بۆ بكارئينانا رێسايێن زانستا ئەرێنى د ئەدەب و هونەرى دا و هەروەسا وەكهەڤيا هزرێن نڤيسكارى دگەل بويەر و ئەنجامێن زانستى داكو ڕاستييان وەك خوە بۆ جڤاكى دياربكەت و ئەڤە ژى دژايەتييەكا ڕاستە ڕاستە د گەل هزرێن رێبازا رومانسى.
د ڤێ رێبازێ دا نڤيسەر ب كارێ بەرهەمهێنەرى ڕادبيت، ژ دورهێلێ دەوروبەر بنياتەكێ ئەدەبى يێ هەستيار ئاڤادكەت و ئەڤە ژى ژ ئەنجامێ وێ باوەريا ب زانست و ئازادى و شيانێن مروڤى بۆ تێگەهشتنا دورهێلى و گوڕينا وى يە. و هەر وەسا نڤيسەر دڤێت لێكۆلينان بۆ ژينگەها جڤاكى پێكبينيت، چونكە –ل دويف هزرا ڤێ رێبازێ- ژينگەهى باندورەكا مەزن ل سەر جڤاكى هەيە لەوما هەمى بابەتێن ژيانێ ژبۆ ئەدەبياتێ دەست ددەت.
ژ مريدێن قوتابخانا سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:
1. ئيمێل زۆلا (1840-1920). فەرەنسا.
2. گوستا فلوبير (1880-1821). فەرەنسا.
3. تۆماس هاردى (1928-1840). بريتانيا.
ڕياليزما سۆسياليست:
ئەڤ رێبازە ب هزر و ديتنێن ماركسى ئەدەب و هونەرى نيشان ددەت، نڤيسكار د تێكستێن خوە دا دەربڕينێ ژ چينا هەژار و كرێكار دكەت و مافێ وان دپارێزيت و هەول ددەت ئەو دورهێلێ ئەو تێدا دژين بگوڕيت چونكە ل گورى هزرێن ڤێ رێبازێ مروڤ دكاريت چارەنووسێ خوە بگوڕيت بۆ چارەنووسەكێ باشتر.
جياوازيا ڕياليزما سۆسياليست دگەل ڕياليزما ڕەخنەيى ئەوە كو د ڕياليزما سۆسياليست نڤيسكار خوەندەڤانان هانددەت ئەو بويەرێن خراب ئەوێن د جڤاكى دا هەين بگوڕن و دژى وان ڕاوەستن لێ د ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار بتنێ بويەرێن خراب دەستنيشان دكەت، هەروەسا ل ئاليێ فەلسەفى ژى جياوازى هەيە، چونكە د ڤێ رێبازێ دا نڤيسكار يێ گەش بينە هەمبەر چارەنووسێ جڤاكێ خوە لێ د رێبازا ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار يێ ڕەش بينە.
ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما سۆسياليست:
1. ماكسيم گورگى (1936-1868). ڕوسيا.
2. لۆركا (1936-1898). ئيسپانيا.
3. روجيە گارودى (2012-1913). فەرەنسا.
