الاثنين، 26 فبراير 2024

رێبازا ڕياليــزم

 رێبازا ڕياليــزم



   زاراڤێ ڕياليزم ڕامانا وێ ڕەوشا بينينا بياڤێن جڤاكى يە ب وى ڕەنگێ كو هەين د جيهانا دەرڤەدا و ئەو هزرێن د ناخێ مروڤى دا  نڤستى و هەروەسا باوەرى يە ب زانستى بۆ چارەسەركرنا گرفتێن مرۆڤايەتى. د بنەجه دا ڤێ رێبازێ سەرهەلدا وەك دژايەتييەك بەرامبەر رێبازا ڕۆمانسى و رێبازا هونەر ژ بۆ هونەرى و هزرێن وان يێن ئاشوپى و نە پێدڤى و هەروەسا ژ ئەنجامێ باندۆرا جڤاكێ پيشەسازى و گەشەكرنا فەلسەفا ژيرانە يا ماددى و سەربخوەبوونا زانستێ جڤاكناسى. ل وى سەردەمى نڤيسەرێن شانۆيێ هەول ددا فشارێ بێخنە سەر هەستێن بينەران بئافراندنا چەند ئالاڤێن هەستيار وسەرنجا بينەران بۆ خوە ڕابكێشن و هێدى هێدى هەمى داڤێن ئالۆز ڤەكەنەڤە تا دگەهشتنە دۆماهيا چيروكێ ب جورەكى كو دگوتنێ "ميلودراما". رێبازا ڕياليزم ل نيڤا دووێ يا سەدەيا نۆزدان پەيدابوو وەك هەولەك كو شانۆيێ بكەتە جهەك پتر مفادار بۆ جڤاكى ب تايبەتى پشتى شۆڕەشا ئەوڕۆپى كو هەوەكا مەزن دەست پێكر بۆ دووبارە بنيات دانانا هزرێن سياسى و جڤاكى و ئابورى پێخەمەت بەرژوەنديا مروڤايەتييێ و گۆڕينا جڤاكى نەخاسمە د چينا هەژار و چينا ناڤەنددا. 

   ژ لايێ تەكنيكى ڤە ژى مريدێن ڤێ رێبازێ زمان و دەڤوكێ چينا ناڤەند و هەژار بكارئينا و پەيڤێن سڤك و ئاسان و ئەوێن رۆژانە ل سەر زارێ خەلكى بكاردئينان بەروڤاژى ژ نڤيسينێن كلاسيكى و ڕۆمانسى ئەوێن دەڤوكێ چينا ئەرستوقراتى و پەيڤێن گران و ڕامان بەرزە و پڕ ژ هزرێن ئاشوپى بكاردئينا. 

    فەرەنسا، بريتانيا و ڕۆسيا ژ وەلاتێن پێشەنگن د پەيدابوونا ڤێ رێبازێ و گەشەكرنا وێ. ل فەرەنسا چەند نڤيسەرێن خۆدان ئەزمون وەك: فلوبير، بالزاك و ستاندال ... هتد. و ل بريتانيا چەند نڤيسەر ب ناڤ ودەنگ بوون وەك: چارلز ديكنز و والنز سكۆت، جۆرج ئيليۆت ...هتد. و ل ڕۆسيا نڤيسەرێن ڤێ رێبازا دزۆرن و ديروكەكا دێرين يا هەى د ڤى بياڤى دا وەك: گوگول، بوشكين، چيخوف، دوستيوڤسكى و تۆلستۆى. لێ يێ ئێكەم جار ئەڤ زاراڤە بكارئيناى رۆمان نڤيسێ فەرەنسى چامپفلورى (1889-1821) بوو يێ دژى هەموو ڕەنگێن ئەدەبێ ئاشۆپى دڕاوەستا( ). ژ نڤيسەرێن هەرە ب ناڤ و دەنگ د ڤى بوارى دا نڤيسەرێ نەرويجى هێنريك ئيبسنە (1906-1828) وەك بابێ شانۆيا سەردەم دهێتە نياسين. شانۆيێن وى دەربڕينێ ژ ڕەوشا جڤاكێ ئەوروپى دكەن و ڕەوشا مروڤايەتييێ و هەڤڕكى دناڤ بەرا ڕاستيێ و دورهێلێ ئەو تێدا دژين ل وى سەردەمى. ئەو بابەتێن وى دهەلبژارتن كەسێ ل پێش وى بڕەنگەكى بەرچاڤ ل سەر نە نڤيساندبوون وەك گرفتێن هەژاران و ژيارا چينا ناڤەند و تايبەتمەنديێن ژيانا دناڤبەرا هەڤژينان و سەرخوەبوونا ئافرەتێ و هتد... .

   ل گورى ديتنا ڕەخنەگران رێبازا ڕياليزم ل سەر ڤان قوتابخانان دهێتە پارڤەكرن:

ڕياليزما ڕەخنەيى .1

2. ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم.

3. ڕياليزما سۆسياليست.

   هند ڕەخنەگر دوو جورێن دن يێن ڕياليزمێ وەك رێباز پێناسەدكەن وەك: ڕياليزما شۆڕەشگێرانە. باوەريێ ب گۆڕينا مروڤى دكەت كو باشتر ببيت. دبەرهەمێن ماكسيم گورگى دا دهێتە ديتن دەمێ پشتەڤانييا خۆ ڕاگەهاندى بۆ ماركسيزمێ. و هەروەسا ڕياليزما فوتوگرافى. ئەڤ رێبازە رەوشا مروڤى وەك وێنەيەكێ فوتوگرافى نيشان ددەت بێى كو ڕەخنێ لێ بكەت يان بيرو باوەريێن خوە ل سەر دەرببڕيت. د بەرهەمێن بالزاكێ فەرەنسى و تۆرژينيڤى روسى دهێتە ديتن.

ڕياليزما ڕەخنەيى:

   د بنەڕەتدا دەمێ رێبازا ڕياليزم پەيدا بووى، ڕياليزما ڕەخنەيى بوو د سەدەيا نۆزدان دا. چونكە رەوشا جڤاكێ پيشەسازى يێ ئەوروپى د وى سەردەمى دا شيانێن سەرهەلدانەكا ڕاستەقينە د ئەدەب و هەنەرى دا نەبوون ئەڤجا ڕياليزم ب كارێ دويفچوونێ ڕابوو د وان كريزێن مەزن ئەوێن بەرەف كنارێن ئەوروپا دهاتن. نڤيسەرێ ڕياليزما ڕەخنەيى بزاڤا گەشەكرنا جڤاكى د نڤيسينێن خوە دا بەرچاڤ كرن و بێ دەنگ نەبوو بەرامبەر ئايديولوجيا بورجوازى و ب وێرەكيەكا ب هێز و ب ڕەنگەكێ بابەتانەيى ئەو رەوش دا دياركرن. د ڤێ رێبازێ دا ئەركێ ئەدەب و هونەرى ئەوە كو ڕەخنا ژيانێ ب ڕامانا خوە ڤە يا بەرفرەه بگريت. و ئاماژێ ب دۆرهێلێ جڤاكى دكەت ب ڕامانا خوە ڤە يا مروڤايەتى نە ب ڕامانا زانستى يا ماركسى و هەروەسا گرنگيێ ددەتە لايەنێن جوانييێ و هونەرى( ). هەر وەسا دڤێ رێبازێ دا شەڕ ڕەگەزەكێ ڕەسەنە و جهگيرە د ژيانێ دا، و چيروكان بۆ گەهاندنا بيروباوەرێن خوە بكاردئينيت دا ئەو بابەت پتر د گرنگ و سەرنج ڕاكێش بن.

ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما ڕەخنەيى:

1. ئەنريێ دێ بالزاك (1850-1799). فەنسا.

2. چارلز ديكنز (1850-1812). بريتانيا.

3. تولستوى (1910-1828). ڕوسيا.

4. فيودور دستويڤسكى (1881-1821). روسيا.

5. ئێرنست هێمينگوێى (1961-1899). بريتانيا.

ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:

   ئەڤ رێبازە هەولدانەكە بۆ بكارئينانا رێسايێن زانستا ئەرێنى د ئەدەب و هونەرى دا و هەروەسا وەكهەڤيا هزرێن نڤيسكارى دگەل بويەر و ئەنجامێن زانستى داكو ڕاستييان وەك خوە بۆ جڤاكى دياربكەت و ئەڤە ژى دژايەتييەكا ڕاستە ڕاستە د گەل هزرێن رێبازا رومانسى. 

    د ڤێ رێبازێ دا نڤيسەر ب كارێ بەرهەمهێنەرى ڕادبيت، ژ دورهێلێ دەوروبەر بنياتەكێ ئەدەبى يێ هەستيار ئاڤادكەت و ئەڤە ژى ژ ئەنجامێ وێ باوەريا ب زانست و ئازادى و شيانێن مروڤى بۆ تێگەهشتنا دورهێلى و گوڕينا وى يە. و هەر وەسا نڤيسەر دڤێت لێكۆلينان بۆ ژينگەها جڤاكى پێكبينيت، چونكە –ل دويف هزرا ڤێ رێبازێ- ژينگەهى باندورەكا مەزن ل سەر جڤاكى هەيە لەوما هەمى بابەتێن ژيانێ ژبۆ ئەدەبياتێ دەست ددەت.

ژ مريدێن قوتابخانا سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:

1. ئيمێل زۆلا (1840-1920). فەرەنسا.

2. گوستا فلوبير (1880-1821). فەرەنسا.

3. تۆماس هاردى (1928-1840). بريتانيا.

ڕياليزما سۆسياليست:

    ئەڤ رێبازە ب هزر و ديتنێن ماركسى ئەدەب و هونەرى نيشان ددەت، نڤيسكار د تێكستێن خوە دا دەربڕينێ ژ چينا هەژار و كرێكار دكەت و مافێ وان دپارێزيت و هەول ددەت ئەو دورهێلێ ئەو تێدا دژين بگوڕيت چونكە ل گورى هزرێن ڤێ رێبازێ مروڤ دكاريت چارەنووسێ خوە بگوڕيت بۆ چارەنووسەكێ باشتر.

    جياوازيا ڕياليزما سۆسياليست دگەل ڕياليزما ڕەخنەيى ئەوە كو د ڕياليزما سۆسياليست نڤيسكار خوەندەڤانان هانددەت ئەو بويەرێن خراب ئەوێن د جڤاكى دا هەين بگوڕن و دژى وان ڕاوەستن لێ د ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار بتنێ بويەرێن خراب دەستنيشان دكەت، هەروەسا ل ئاليێ فەلسەفى ژى جياوازى هەيە، چونكە د ڤێ رێبازێ دا نڤيسكار يێ گەش بينە هەمبەر چارەنووسێ جڤاكێ خوە لێ د رێبازا ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار يێ ڕەش بينە.

    ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما سۆسياليست:

1. ماكسيم گورگى (1936-1868). ڕوسيا.

2. لۆركا (1936-1898). ئيسپانيا.

3. روجيە گارودى (2012-1913). فەرەنسا.


الأحد، 25 فبراير 2024

تؤ...!

 

تؤ...!



زۆزانان هنده‌ك ژ فێنكییا خۆ

ولاتی

هنده‌ك ژ دلۆڤانییا خۆ

ڕویباران

هنده‌ك ژ وێره‌كییا خۆ

یاخیبوونێ

هنده‌ك ژ باوه‌رییا خۆ

نارینان

هنده‌ك ژ شه‌رمینییا خۆ

                              من ژی ب هێڤێنێ شعرا خۆ

                                         هه‌می لێكدان و بوونه‌

                                                                     تۆ...!


ل بەندا هاتنێ

 ل بەندا هاتنێ



دوو كەزى دوو ڕەش رويبارن
سينگ و بەر لات و گولزارن
ل بەر ڕۆناهيا دێمێ تە
هەيڤ و هەتاڤ شەرمەزارن
*    *    *    *          
بێ تە ژيان بوويە رێكەه
هاتن گرتن هەمى دەرگەه
ئاگرێ عەشقا تە دژوارە
هەمى عەرد لمن كرن دوژەه
*     *     *     *
تۆ نزانى من چەند تۆ دڤێى
خەونا منا رۆژ و شەڤێى
ئەڤ چەند سالە ل هيڤيا تە مە
ل هيڤيا وێ رۆژا تۆ بهێى
*     *     *     *
گەر تۆ بهێى دەلالا جان
دێ تەنا بن تەڤ دل و جان
ب گول و نێرگز و ريحان
دێ خەمليت بۆ مە ژيان
*     *     *     *

به‌یار قه‌ره‌نی

گەر تۆ هاتباى

گەر تۆ هاتباى



گەر تۆ هاتباى

وەك وێ بارانا بيابانێ ژ دل ڤياى

گەر تۆ هاتباى

وەك وێ كانيا ل بەر دارێ موساى زاى

گەر تۆ هاتباى

وەك يوسفێ يەعقوب چەند سالا ل بەندێ ماى

گەر تۆ هاتباى

وەك وێ كەشتيا نوح ل سەر جودى داناى

گەر تۆ هاتباى

وەك وى قوربانێ خودێ بۆ ئيبراهيمى ئيناى

گەر تۆ هاتباى

بەلكى ئەز ژى ساخ ببام

وەك مەسيحێ دووبارە ژياى


السبت، 17 فبراير 2024

ڕۆژا قیامەتێ ل سەر زارێ فیزیکێ

 

ڕۆژا قیامەتێ ل سەر زارێ فیزیکێ



ھەر دەستپێکەکێ دوماھیەک ھەیە. ھەر ئەڤرازیەکی نشیڤیەک ھەیە. شەڤ چەند درێژ بیت، رۆژ دێ ھەر ھەلێت. ژیێ مروڤی چەند درێژ بیت، مرن دێ ھەر ئێت.
ڤێجا ژبەر کو ھەر تشتەکی دوماھیەک ھەیە, مروڤایەتیێ ژی دوماھییا خۆ ھەیە و دێ رۆژەک ئێت و دێ د ناڤ چیت. ھەمی ئایینێن کەڤن و نوی ڤێ ڕاستیی ڕادگەھینن، لێ چ ژ وان رۆژ و بەروارێن ڤێ دوماھیێ ب ڕەنگەکێ ڕاستەوخۆ دیارنە کرینە. ھەر چەندە ھندەک نیشان و ھێما بۆ ھاتینە دانان لێ چ ژڤان بۆ تەرخان نە کرینە.
گەلەکان پێشبینی کریە کو رۆژا دوماھیێ ل سالا (٢٠١٢) دا دێ روی دەت و گەلەک ژی سالناما شارستانیەتا (مایا) بۆ خۆ دکەنە بەڵگە بۆ ڤێ چەندێ، کو ئەو سالنامە ل رۆژا (٢١-١٢-٢٠١٢) ب دوماھیک دئێت لێ ئەو رۆژ ژی ھات و دونیا ھەر وەک خۆیە. لێ نھا جارەک دی ئەڤ ھەوە دووبارە بووڤە کو چەند چالاکڤانەک د وێ ھزرێ دانە، کو ل رێکەفتی ٢١/٦/٢٠٠٢٠ دێ رۆژا دویماھییێ رویدەت ئەو ژی پشت بەستنێ ب وێ چەندێ دکەن، کو جیاوازییا دناڤ بەرا سالناما مایا و سالناما گریگوری ھەی ئانکو یا زایینی کو ئەو ژی ھەشت سالن و ئەگەر بەراورد بکەین، دێ بیتە ٢١/٦/٢٠٢٠ رۆژا ئێک شەمبی.
ھەر چەوا بیت, مە باوەریەکا موکم یا ھەی کو ئەڤ رۆژە دێ ب سەر مەدا ئێت ڤێجا چ نھا بیت یان دەمەکێ دی. خودێ د قورئانێ دا د فەرموت:
[يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ] [الاعراف:187]
( ئەی موحەممەد: پرسیارا رۆژا قیامەتێ ژ تە دکەن, کا کەنگییە و کەنگی دێ ئێت؟ بێژە: ب ڕاستی زانینا وەختێ ھاتنا وێ بەس ل دەڤ خودایێ منە, کەس نەشێت وەختێ وێ بدەتە ئاشکەراکرن خودێ نەبیت, ژ ئەرد و ئەسمانان مەزنترە بزانن [یان ڕۆژا دئێت یا گرانە ل سەر ئەرد و ئەسمانان] ب سەر ھەوەدا نائێت ژ نشکەکێڤە نەبیت, پرسیارا وێ ژ تە دکەن, ھەروەکی تو دزانی و لێ دگەڕی, بێژە: ب ڕاستی زانینا ھاتنا وێ ڕۆژێ بەس ل دەڤ خودێ یە, بەلێ بارا پتر ژ خەلکی [ڤێ ڕاستییێ] نزانن.) (١)
د ڤێ ئایەتێ دا بۆ مە دیاردبیت کو کەس ژڤانێ ڤێ رۆژێ نزانیت ژ بلی خودێ, ئانکو پێغەمبەر (سلاڤێن خودێ ل سەر بن) ژی نزانیت.
پشتی بۆ مە دیار بووی کو کەس ژڤانێ ڕۆژا قیامەتێ نزانیت ژ بلی خودێ. پرسیارەکا دی دەرگەھێ ھزرا مە دقوتیت, ئەو ژی: ئەرێ دێ چەوا رۆژا قیامەتێ ڕۆی دەت؟
گەلەک زانا دبێژن رۆژا قیامەتێ دێ ب ھاتنا ئەختەرەکی بەرەف ئەردی دەستپێکەت و ژ ڕەخەکی دێ ب ئەردی کەڤیت, ڤێجا دێ سەمتا زڤرینا ئەردی ئێتە گوھرین و ڕۆژ دێ ل رۆژئاڤایێ ھەلێت. خودێ تەعالا د قورئانا پیروز دا دبێژیت: [يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ (6) تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ (7) ] [النازعات]
دەمێ ئەختەر ل نزیکی ڕۆژێ دئێت, ڕۆژ و ھەیڤ دێ خۆ ل ئێک دەن و دێ بنە کۆمەکا ئاگری و دێ نیزیکی ئەردی بن. [ۆجُمِعَ الشَّمْسُ ۆالْقَمَرُ] [القیامە:٩]
ئاسمان ھەمی دێ بیتە ئاگر ژ بەر گەرماتیا رۆژێ: [وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ] [القيامة:9]
و پلەیا گەرماتییێ ل سەر رویێ ئەردی دێ گەھیتە (١٦٠٠٠) پلە و ل پلەیا (٣٥٠٠) بەر د بھۆژن، چونکە پلەیا گەرماتیا ڤۆلکانان (٣٥٠٠) پلەیە. ڤێجا ل پلەیا (١٦٠٠٠) ھەمی تشت ل سەر رۆیێ ئەردی دێ بھۆژیت و ب ڤێ گەرماتیا زۆر ئاڤ (H2O)دێ ڤەگەریتەڤە بۆ پێکھاتیێت خۆ یێن سەرەکی، کو ئەو ژی گازا ھێدروجین و ئوکسجینە و ئەڤ ھەردو گازە دێ بنە سوتەمەنی و ھێدروجین دێ سوژین ب ھەبوونا ئوکسجینێ[وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ] [التكوير:6]و د ماوێ چەند خولەکان دا ڕۆیێ ئەردی دێ وەک ڤولکانێ لێ ئێت. و پشتی ڤێ چەندێ خودێ دێ ئاسمانی ب دەستێ خۆ یێ ڕاستێ پێچیت [ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ] [الزمر:67] و ژیان ب ھەمی ڕەنگێن خۆ ڤە دێ ب دوماھیک ئێت و ھەمی جیھان دێ بەرەف نەمانێ چیت و بتنێ خودێ دێ مینیت [وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ] [الرحمن:27]
د راستی دا یا گرنگ نە ئەوە ئەم بزانین کا دێ کەنگی رۆژا قیامەتێ رویدەت، لێ یا گرنگ ئەوە ئەم کارێن چاک بکەین و ژیانا کەسانێن دەردورێ خۆ ھندی بکارین خۆشکەین و وێ بکەین یا خودێ ەرمانا مە کری و وێ نە کەین یا خودێ گوتییە مە نە کەن و دڤێت باش بزانین، ھەر کەسێ مر ئەو قیامەت و دویماھییا وییە ڤێجا ب ھەر رەنگەکی بیت، دڤێت ئەو ژیێ نھا ددەستێ مروڤی دا ئەم ب فەرسەتبزانین و ژ دەست خۆ نەەین.
بەیار قەرەنی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مفا ژ ( تەفسیرا ژیان), ئیسماعیل سگێری هاتیه‌ وه‌رگرتن بۆ راڤه‌كرنا ئایه‌تێن قورئانا پیرۆز.