من ژی ماف هه‌یه‌ ل زانكۆیێ بخوینم

 من ژى ماف هەيە ل زانكۆيێ بخوينم



        مە ل كوردستانێ چەندين جۆرێن قوتابخانەيان هەنە ژ بلى قوتابخانەيێن ئاسايي، ل ژێر چەندين ناڤ و نيشانان و هەمى خۆدان ماف و تايبەتمەندييێن خۆ نە چونكى هەمى وەك ئێك و بێ جودايى ياسا و ڕێباز و پێزانينێن ئێك حكومەت -كو ئەو ژى حكومەتا هەرێما كوردستانێ يە- پەيڕەو دكەن.

      ئەڤجا د ئەنجامدا دەمێ ئەڤ قوتابييە خواندنا خۆ يا ئاسايى ل قوتابخانەيێن خۆ تەمام دكەن ل دويڤ ئەوان مەرجێن پێشوەخت بۆ هاتينە دانان و حەز دكەن بەردەوامييێ بدەنە پێڤاژوويا خواندنا خۆ ئێكەم هزر بۆ دهێت ئەوە كو ل ئێك ژ كۆليژ يان پەيمانگەهێن حكومەتا هەرێما كوردستانێ بهێنە وەرگرتن ئەوێن سەر ب وەزارەتا خواندنا بلند و توێژينەوەيێن زانستى ڤە.

       وەزارەتا خواندنا بلند و توێژينەوەيێن زانستى سالانە ل دويڤ تەكنينك و ميكانيزمێن تايبەت كورسييێن خواندنێ بۆ ئەوان قوتابييان دابين دكەت و هەر قوتابييەك ل دويڤ حەزا خۆ و ل دويڤ تێكڕايێ ئەوى ئەنجامێ ب دەست خۆ ڤە ئيناى دهێتە وەرگتن بێى جودايى و ل ئەڤان سالێن داوييێ ب سيستەمەكێ گەلەك جوان و ڕێك و پێك كو ب ناڤێ زانكۆ لاين دهێتە نياسين قوتابى دهێنە وەرگتن ئەو ژى جهێ دەست خۆشييێ يە بۆ وەزارەتا خواندنا بلند.

      پشتى هەمى قوتابى دهێنە وەرگتن و دەست ب دەواما خۆ يا ئاسايى دكەن، قوتابييێن خواندنا ئيسلامى ئەوێن سەر ب وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى ڤە كو دڤێت ئەم ژبير نەكەين ئەو ژى وەك وەزارەتا پەروەردەيێ و وەزارەتا خواندنا بلند سەر ب سەروكايەتييا ئەنجومەنێ وەزيرانە يا حكومەتا هەرێما كوردستانێ و ل دويڤ هەمى ياسا و ڕێنمايێن حكومەتا هەرێمێ كار دكەت، هەر چەندە دڤێت ئەنجومەنێ وەزيران زێدەتر ژ هەر دامەزراوەيەكا دى يا پەروەردەيى ڕێزێ ژ ئەڤان قوتابخانەيان بگريت چونكى ئەو د ڕەسەنن و هەر دامەزراوەيەكا دى چ سەر ب وەزارەتا پەروەردەيێ ڤە بن يان وەزارەتا خواندنا بلند و توێژينەوەيێن زانستى پشتى وان يێن هاتينە هەبوونێ و جهێ خۆ يێ د كۆمەلگەهێ دا كرى. ل دەستپێكێ بازنە يان گوشە يان حوجرە هەبوون و زانايەكێ ئايينى وانەيێن ئايينى و هندەك زانستێن دى ژى وەك زانستێن (فەلسەفە، لوژيك، فەلەكناسي، بيركاري، زمانزانى و هتد...) بۆ قوتابيان دگۆتن و پشتى دەمەكێ زۆر پێ چووى ئەڤجا دامەزراوەيێن دى يێن پەروەردەيى هاتن و گەشە كر.

     هەر سال وەزارەتا خواندنا بلند ئاستەنگ و گرفتان بۆ پرۆسێسا وەرگرتنا قوتابييێن قوتابخانەيێن ئايينى ئەوێن سەر ب وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى دروست دكەت، هەر جار ب چەند هێجەت و ئەگەران، دەرفەت نينە ل ڤێرە ب هويرى بەحس لێ بكەين لێ يا گرنگ ئەوە ئەم هزرا قوتابييان بكەين و ئەو ڕەوشا دەڕوونى ئەوا ئەو نها تێدا دژين پشتى هەڤالێن وان ل قوتابخانەيێن دى ل كۆليژ و پەيمانگەهێن خواندنا بلند درێژەيێ ب خواندنا خۆ ددەن و يا خۆيايە كو هەر قوتابييەك چەند ل هيڤييا ئەڤێ دەرفەتێ يە كو ل زانكۆيێ يان ل پەيمانگەهێ بخوينيت چونكى جوداييەكا زۆر هەيە د گەل قوناغا ئامادەيي، كەش و هەوايەكێ نوى و هەڤالێن نوى و هتد... بۆچى ئەو ژ ئەڤێ خۆشييێ يێ بێ بەشە؟ ما ئەو ژى نە قوتابييە ل ئێك ل قوتابخانەيێن ئەڤى وەلاتى؟ 

       بۆچى وەزارەتا خواندنا بلند و توێژينەوەيێن زانستى دانپێدانێ ب باوەرنامەيێن وان ناكەت؟ ئەگەر ژ بەر ئەوێ چەندێ بيت كو قوتابييێن قوتابخانەيێن سەر ب وەزارەتا پەروەردەيێ هندەك بابەتان دخوينن و ئەو ناخوينن، ئەڤ چەندە گەلەك يا دويرە ژ ڕاستييێ چونكى قوتابييێن خواندنا ئايينى هەمى ئەوان بابەتان دخوينن ئەوێن قوتابييێن وەزارەتا پەروەردەيێ دخوينن و زيدەتر ژى، ئەگەر ئەم بۆ نموونە قوتابييەكێ قوناغا دوازدێ وەربگرين ل قوتابخانەيێن پەروەردەيێ پشكا وێژەيى و بەرێ خۆ بدەينێ كا ئەو چەند بابەتان دخوينيت دێ بينين كو ئەو ب تنێ دەه بابەتان دخوينيت و ل ئەزموونێن گشتى ب تنێ حەفت ئەزموونان ئەنجام ددەت لێ ئەگەر ئەم ئەڤى قوتابييەى د گەل قوتابييەكێ قوتابخانەيێن ئايينى هەڤبەر بكەين دێ بينين كو ئەو ل پۆلا دوازدێ چواردە بابەتان دخوينيت و ل ئەزموونێن گشتى نەه ئەزموونان ئەنجام ددەت. و ئەگەر ئێك وێ هزرێ بكەت كو ئەو بابەتێن قوتابييێن قوتابخانەيێن ئايينى ب تنێ بابەتێن ئايينى نە و بابەتێن ئەكاديمى ناخوينن ئەڤ چەندە ژى گەلەك يا دويرە ژ ڕاستييێ چونكى ئەو زێدەبارى بابەتێن ئايينى ئەڤان بابەتان ژى دخوينن: (زمانێ ئينگليزي، زمانێ كوردى، زمانێ عەرەبى، بيركارى، جوگرافى، مێژوو، ئابوورى، كۆمپيوتەر، زانست، كارامەيي، كۆمەلايەتى، مافێن مرۆڤى، جينوسايد، پەروەردەيا وەرزشى و پەروەردەيا هونەرى) و ئەڤ بابەتە هەمى هەمان ئەو پەرتووكن يێن قوتابيێن وەزارەتا پەروەردەيێ دخوينن، ئەرێ ئەگەر ئێك ب چاڤەكێ دادپەروەرانە بەرێ خۆ بدەتە ئەڤێ چەندێ ما نابێژيت دڤێت د وەرگرتنێ دا ل زانكۆيان و پەيمانگەهان پێشەكى بۆ قوتابييێن ئايينى بيت چونكى ئەو پتر بابەتان دخوينن؟! 

     هەژى گۆتنێ يە ل قوتابخانەيێن ئايينى ئەوێن سەر ب وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى ڤە ئەزموونێن نيشتيمانى بۆ پۆلا نەهێ و ئەزموونێن گشتى بۆ پۆلا دوازدێ ب هەمان تەكنيك و ميكانيزمێن وەزارەتا پەروەردەيێ پەيڕەو دكەت دهێنە پەيڕەوكرن ئانكو هۆلێن ئەزموونى يێن تايبەت بۆ دهێنە دابينكرن و پرسيا ژ لايێ ليژنەيەكا بلند يا ئەزموونان ل وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى دهێنە دانان و بەلاڤكرن ل سەر هۆلێن ئەزموونان و ل ژێر چاڤدێرييا سەرپەرشتێن تايبەتمەند ئەڤ پرۆسێسە دهێتە ئەنجامدان.

        ئەگەر ئەم ب ديتنەكا دى بەرێ خۆ بدەينە قوتابييەكێ قوتابخانەيەكا سەر ب وەزارەتا پەروەردەيێ ڤە -و بۆ نموونە وەربگريت- كو حەزا وى ئەو بيت ل كۆليژا پەروەردەيێ پشكا زمانێ ئينگليزى بهێتە وەرگتن ئەز بێژم وى چ ئاريشە نابن چونكى وى بۆ ماوەيێ دوازدە سالان ئينگليزى يا خواندى لێ ئەگەر قوتابييەكێ قوتابخانەيەكا ئايينى يێ سەر ب وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى خۆدان هەمان تێكڕا و خۆدان هەمان هەست و حەز داخوازا ئەڤێ چەندێ بكەت و بێ گۆمان وى ژى بۆ ماوەيێ دوازدە سالان زمانێ ئينگليزى يا خواندى ناهێتە وەرگتن ل كوليژا پەروەردە پشكا زمانێ ئينگليزي، بۆچى؟! يا سەيرە مانە؟!

       د هەمان دەم دا ئەگەر قوتابييەكێ قوتابخانەيەكا سەر ب وەزارەتا پەروەردەيێ حەز بكەت ل پشكا زمانێ فەەرنسى يان فارسى يان توركى بهێتە وەرگرتن ئەو بێ هيچ ئاريشە دێ هێتە وەرگرتن سەرەڕاى وێ چەندێ كو وى ب درێژاييا دوازدە سالان ئێك پەيڤ ژى ژ ئەڤان زمانان ل قوتابخانەيا خۆ نەخواندييە ئانكو ئەڤ پشكە بۆ وى د بيانينە، باشە بۆچى قوتابييێن قوتابخانەيێن ئايينى ناهێنە وەرگرتن ل ئەڤان پشكان، ما ئەڤە نە تشتەكێ سەيرە؟!

          ئەگەر ئەڤ چەندا ل سەرى مە شرۆڤەكرى هەمى بهێتە چارەسەركرن و قوتابييێن خواندنا ئايينى بهێنە وەرگتن ژى پشتى چەند ئاريشە و ئاستەنگ و گرفتان و شكاندن و برينداركرنا هەست و سۆزێن قوتابيێن خواندنا ئايينى وان ب تنێ دێ ماف هەبيت ل ئێك پشك بهێنە وەرگتن ئەو ژى پشكا شەريعە يە. باشە بۆچى ئەو ل هەمى پشكێن دى يێن مرۆڤايەتى ناهێنە وەرگتن؟ ئەرێ ما نە دڤێت پێشەكى بۆ وان بيت كو بهێنە وەرگتن ل كوليژا ياسايێ چونكى وەك يا خۆيا ئەم ل وەلاتەكێ موسلمان دا دژين و زۆرينەيا ياسايان و ماددێن ياسايى يێن دادگەهێن كوردستانێ ل سەر دچن ژێدەرێ وان قورئان و سوننەتا پێغەمبەرێ مەيە (سلاڤێن خودێ ل سەر بن) و دڤێت پێشەكى بۆ وان بيت چونكى ئەو بۆ ماوەيێ شەش سالان قورئان و فەرموودەيێن پيرۆز و ژياننامەيا پێغەمبەرێ خۆشتڤى (سلاڤێن خودێ ل سەر بن) و زانستێ فقهێ و بنەمايێن فقهێ دخوينن، و ب ڤى ڕەنگى دەربارەى كوليژێن زمانان و پشكێن دى ژى يێن مرۆڤايەتى وەك پشكا كۆمەلايەتى يان مێژوويێ و هتد... 

        دڤێت وەزارەتا خواندنا بلند پێداچوونەكێ بۆ ئەڤێ چەندێ بكەت و ئەگەر هەر ئاريشەيەك هەبيت د گەل وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئايينى دڤێت ب هەماهەنگى د گەل جهێن تايبەت ب ئەڤێ پرسێ ڤە چارەسەر بكەن بێ گومان ل بن فشارا سەروكايەتييا ئەنجومەنێ وەزيران چونكى ل داوييێ هەر دوو وەزارەت كوڕێن ئێك بابن و تايێن ئێك دارن و ئەڤ ئاريشەيە ئەگەر هەبن يان ئەگەر هندەك كێماسى د خواندنا قوتابخانەيێن ئايينى دا هەبن دڤێت بهێنە چارەسەركرن د ماوەيێ خواندنێ دا كو نێزيكى نەه مەهايە دا ل دەمێ وەرگرتنا قوتابييان كاريگەرى ل سەر دەڕوونێ وان نەبيت و هەستێ ب كێماسى و جوداييێ نەكەن، و هندى ئەڤ قوتابييە ل زانكۆ و پەيمانگەهێن وەزارەتا خواندنا بلند بخوينن و ل بن چاڤدێرييا وان دا بن بۆ وەلاتێ مە و بۆ نەتەوەييا مە باشترە دا نەچار نەبن ل هندەك جهێن دى بخوينن و ل بن چاڤدێرييا مە نەبن ئەڤجا لە وانەيە هزر و بيرێن وان بەرەف ئالييەكێ دى بهێنە ئاراستەكرن و بهێنە سەردابرن و ببنە نێچيرێن ئايدولۆجيايێن جياواز.  

بەيار قەرەنى  

ل گوڤارا زێ بادینان ل ژماره‌ 22 به‌لاڤ بوویه‌
Share:

على ضفاف القمر أكتب كلماتي

 



على ضفاف القمر أكتب كلماتي

(1)

قلب حبيبتي

قلوب الناس جميعهم تضخ الدم

إلا قلب حبيبتي...

فإنه يضخ الحنان

لقلوب الناس دقات وضربات

 إلا قلب حبيبتي...

فإن له ألحاناً كما للكمان ألحان

........................

(2)

ذكريات قيصر

أجمل ما أذكره في حبنا

أنه...

كلما ابتعدتُ عنكِ...

أحبكِ أكثرْ

و كلما التقيت بكِ...

أحس أنني قيصرْ

..........................

(3)

معجزات الحب

أجمل ما في الحب

أنه إذا مات العشاقْ

يتحول الحب

إلى نجم يتلألأ في الآفاقْ

و أسوأ ما في الحب

أنه إذا أحب العشاقْ

يتحول الحب

إلى نار تحرق الأشواقْ

.......................

بيار قَرَني

*نشرت هذه القصدية في مجلة (زى بادينان) في عددها (20) 

 

Share:

تۆ ئاسمانی


 

(تۆ ئاسمانی)
تۆ نه هەتاڤی
ب ڕۆناهييا خوە
ڕۆژێن من گه ش بكەی
تۆ نه هەیڤی
ب شةوقا خوە
شەڤێن من ڕۆن بكەی
تۆ نە ستێری
ب جوانيیا خوە هشێ من ببەی
تۆ نە بارانی
ب دلۆڤانييا خوە
بيابانا من تەر بكەی
تۆ نە عەوری
خەمێن من ل پشت خوە بەرزە بکەی
تۆ ئاسمانی
هه ميان د سينگێ خوەدا خوەدی دکەی
بەیار قەرەنی
* ل گوڤارا زێ بادینان ژمارە (15) بەلاڤبوویە ل (29/4/2025).
Share:

أية وردة ستختار؟!


 

كان العلامة الملا عبد الله أحمد الإمام رجلاً حليماً سهلاً سمحاً، بشوش الوجه، قوي الفطنة، سديد الفكر، كريم اليد، له من الخصال ما لم أجدها في أي رجل قبله.

معرفتي به تعود الى عام 2010 م عندما أصبحتُ مدرساً في مدرسة (ثانوية الإمام أحمد الإسلامية في عقرة) و أستاذاً محاضراً في معهد العلوم الاسلامية و في حينها كان المرحوم مديراً للمدرسة و عميداً للمعهد. منذ ذلك الحين و حتى وفاته أبهرني بصفاته الحميدة و خصاله النبيلة التي لا تعد و لا تحصى و التي لا تقدر على كتابتها الأقلام أو تستطيع حصرها السطور.
كان المغفور له الملا عبد الله محبوباً لدى الأساتذة و الطلاب و الناس جميعاً، كان خير مثالٍ للحديث النبوي الشريف الذي رواه أبو هريرة (رضي الله عنه)، عن النبي (صلى الله عليه وسلم) قال: ( إن الله تعالى إذا أحب عبدا دعا جبريل، فقال: إني أحب فلانا فأحببه، فيحبه جبريل، ثم ينادي في السماء، فيقول: إن الله يحب فلانا فأحبوه، فيحبه أهل السماء، ثم يوضع له القبول في الأرض. ) كان المرحوم كذلك تماماً، كان شخصاً وُضع له القبول في الأرض لأنني لم أرَ أو أسمع قط أن أحداً ذكره بسوء.
كان طيب القلب، رقيق المشاعر، لا يرجع أحدٌ عنده فاضي اليدين فقد كان سخياً، جواداً، كريماً يتصدق على كل فقير يعرفه أو لا يعرفه. كنت شاهداً في العديد من المناسبات و هو يساعد أشخاصاً و يسد حاجاتهم التي جاءوا من أجلها.
من الأمور الأخرى التي كنت شاهداً عليها، عندما بذل جهوداً عظيمةً لفتح اقسام جديدة لمعهد العلوم الإسلامية حيث كان يريد أن يستفاد منها شبان و شابات مدينته عقرة و ضواحيها لبناء جيل واعي رشيد مُلم بأمور دينه لينتفع منها في الدنيا و الآخرة.
مجالسه كانت مشعة، نيّرة، كانت تشع منها أنوار الإيمان و التقوى و الورع. كان دائماً له دور الناصح الأمين الذي لا هم له سوى أن يكون من حوله في أحسن و افضل الأحوال الدينية أولاً و الدنيوية ثانياً. لم يكن متكبراً قط بل كان متواضعاً، خلوقاً، لا يرى نفسه أعلى رتبة من أحد و لا مختلفاً عن أحد.
فكرت ملياً لماذا يموت الصالحون أمثال الملا عبد الله الإمام؟ لكنني سمعتُ صوتاً يهتف بهمس في أذني يقول: لو دخلت حديقة فيها الكثير من الورود، أية وردة ستختار؟ فقلت: سأختار أجملها و أطيبها. بعدها اقتنعتُ أن الله يختار هؤلاء و يجتبيهم لأنهم الأنقى و الأفضل ليكونوا في حياة أفضل من هذه الحياة و مع أناس أفضل من هؤلاء الناس.

بيار قرني
Share:

رێبازا ڕياليــزم

 رێبازا ڕياليــزم



   زاراڤێ ڕياليزم ڕامانا وێ ڕەوشا بينينا بياڤێن جڤاكى يە ب وى ڕەنگێ كو هەين د جيهانا دەرڤەدا و ئەو هزرێن د ناخێ مروڤى دا  نڤستى و هەروەسا باوەرى يە ب زانستى بۆ چارەسەركرنا گرفتێن مرۆڤايەتى. د بنەجه دا ڤێ رێبازێ سەرهەلدا وەك دژايەتييەك بەرامبەر رێبازا ڕۆمانسى و رێبازا هونەر ژ بۆ هونەرى و هزرێن وان يێن ئاشوپى و نە پێدڤى و هەروەسا ژ ئەنجامێ باندۆرا جڤاكێ پيشەسازى و گەشەكرنا فەلسەفا ژيرانە يا ماددى و سەربخوەبوونا زانستێ جڤاكناسى. ل وى سەردەمى نڤيسەرێن شانۆيێ هەول ددا فشارێ بێخنە سەر هەستێن بينەران بئافراندنا چەند ئالاڤێن هەستيار وسەرنجا بينەران بۆ خوە ڕابكێشن و هێدى هێدى هەمى داڤێن ئالۆز ڤەكەنەڤە تا دگەهشتنە دۆماهيا چيروكێ ب جورەكى كو دگوتنێ "ميلودراما". رێبازا ڕياليزم ل نيڤا دووێ يا سەدەيا نۆزدان پەيدابوو وەك هەولەك كو شانۆيێ بكەتە جهەك پتر مفادار بۆ جڤاكى ب تايبەتى پشتى شۆڕەشا ئەوڕۆپى كو هەوەكا مەزن دەست پێكر بۆ دووبارە بنيات دانانا هزرێن سياسى و جڤاكى و ئابورى پێخەمەت بەرژوەنديا مروڤايەتييێ و گۆڕينا جڤاكى نەخاسمە د چينا هەژار و چينا ناڤەنددا. 

   ژ لايێ تەكنيكى ڤە ژى مريدێن ڤێ رێبازێ زمان و دەڤوكێ چينا ناڤەند و هەژار بكارئينا و پەيڤێن سڤك و ئاسان و ئەوێن رۆژانە ل سەر زارێ خەلكى بكاردئينان بەروڤاژى ژ نڤيسينێن كلاسيكى و ڕۆمانسى ئەوێن دەڤوكێ چينا ئەرستوقراتى و پەيڤێن گران و ڕامان بەرزە و پڕ ژ هزرێن ئاشوپى بكاردئينا. 

    فەرەنسا، بريتانيا و ڕۆسيا ژ وەلاتێن پێشەنگن د پەيدابوونا ڤێ رێبازێ و گەشەكرنا وێ. ل فەرەنسا چەند نڤيسەرێن خۆدان ئەزمون وەك: فلوبير، بالزاك و ستاندال ... هتد. و ل بريتانيا چەند نڤيسەر ب ناڤ ودەنگ بوون وەك: چارلز ديكنز و والنز سكۆت، جۆرج ئيليۆت ...هتد. و ل ڕۆسيا نڤيسەرێن ڤێ رێبازا دزۆرن و ديروكەكا دێرين يا هەى د ڤى بياڤى دا وەك: گوگول، بوشكين، چيخوف، دوستيوڤسكى و تۆلستۆى. لێ يێ ئێكەم جار ئەڤ زاراڤە بكارئيناى رۆمان نڤيسێ فەرەنسى چامپفلورى (1889-1821) بوو يێ دژى هەموو ڕەنگێن ئەدەبێ ئاشۆپى دڕاوەستا( ). ژ نڤيسەرێن هەرە ب ناڤ و دەنگ د ڤى بوارى دا نڤيسەرێ نەرويجى هێنريك ئيبسنە (1906-1828) وەك بابێ شانۆيا سەردەم دهێتە نياسين. شانۆيێن وى دەربڕينێ ژ ڕەوشا جڤاكێ ئەوروپى دكەن و ڕەوشا مروڤايەتييێ و هەڤڕكى دناڤ بەرا ڕاستيێ و دورهێلێ ئەو تێدا دژين ل وى سەردەمى. ئەو بابەتێن وى دهەلبژارتن كەسێ ل پێش وى بڕەنگەكى بەرچاڤ ل سەر نە نڤيساندبوون وەك گرفتێن هەژاران و ژيارا چينا ناڤەند و تايبەتمەنديێن ژيانا دناڤبەرا هەڤژينان و سەرخوەبوونا ئافرەتێ و هتد... .

   ل گورى ديتنا ڕەخنەگران رێبازا ڕياليزم ل سەر ڤان قوتابخانان دهێتە پارڤەكرن:

ڕياليزما ڕەخنەيى .1

2. ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم.

3. ڕياليزما سۆسياليست.

   هند ڕەخنەگر دوو جورێن دن يێن ڕياليزمێ وەك رێباز پێناسەدكەن وەك: ڕياليزما شۆڕەشگێرانە. باوەريێ ب گۆڕينا مروڤى دكەت كو باشتر ببيت. دبەرهەمێن ماكسيم گورگى دا دهێتە ديتن دەمێ پشتەڤانييا خۆ ڕاگەهاندى بۆ ماركسيزمێ. و هەروەسا ڕياليزما فوتوگرافى. ئەڤ رێبازە رەوشا مروڤى وەك وێنەيەكێ فوتوگرافى نيشان ددەت بێى كو ڕەخنێ لێ بكەت يان بيرو باوەريێن خوە ل سەر دەرببڕيت. د بەرهەمێن بالزاكێ فەرەنسى و تۆرژينيڤى روسى دهێتە ديتن.

ڕياليزما ڕەخنەيى:

   د بنەڕەتدا دەمێ رێبازا ڕياليزم پەيدا بووى، ڕياليزما ڕەخنەيى بوو د سەدەيا نۆزدان دا. چونكە رەوشا جڤاكێ پيشەسازى يێ ئەوروپى د وى سەردەمى دا شيانێن سەرهەلدانەكا ڕاستەقينە د ئەدەب و هەنەرى دا نەبوون ئەڤجا ڕياليزم ب كارێ دويفچوونێ ڕابوو د وان كريزێن مەزن ئەوێن بەرەف كنارێن ئەوروپا دهاتن. نڤيسەرێ ڕياليزما ڕەخنەيى بزاڤا گەشەكرنا جڤاكى د نڤيسينێن خوە دا بەرچاڤ كرن و بێ دەنگ نەبوو بەرامبەر ئايديولوجيا بورجوازى و ب وێرەكيەكا ب هێز و ب ڕەنگەكێ بابەتانەيى ئەو رەوش دا دياركرن. د ڤێ رێبازێ دا ئەركێ ئەدەب و هونەرى ئەوە كو ڕەخنا ژيانێ ب ڕامانا خوە ڤە يا بەرفرەه بگريت. و ئاماژێ ب دۆرهێلێ جڤاكى دكەت ب ڕامانا خوە ڤە يا مروڤايەتى نە ب ڕامانا زانستى يا ماركسى و هەروەسا گرنگيێ ددەتە لايەنێن جوانييێ و هونەرى( ). هەر وەسا دڤێ رێبازێ دا شەڕ ڕەگەزەكێ ڕەسەنە و جهگيرە د ژيانێ دا، و چيروكان بۆ گەهاندنا بيروباوەرێن خوە بكاردئينيت دا ئەو بابەت پتر د گرنگ و سەرنج ڕاكێش بن.

ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما ڕەخنەيى:

1. ئەنريێ دێ بالزاك (1850-1799). فەنسا.

2. چارلز ديكنز (1850-1812). بريتانيا.

3. تولستوى (1910-1828). ڕوسيا.

4. فيودور دستويڤسكى (1881-1821). روسيا.

5. ئێرنست هێمينگوێى (1961-1899). بريتانيا.

ڕياليزما سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:

   ئەڤ رێبازە هەولدانەكە بۆ بكارئينانا رێسايێن زانستا ئەرێنى د ئەدەب و هونەرى دا و هەروەسا وەكهەڤيا هزرێن نڤيسكارى دگەل بويەر و ئەنجامێن زانستى داكو ڕاستييان وەك خوە بۆ جڤاكى دياربكەت و ئەڤە ژى دژايەتييەكا ڕاستە ڕاستە د گەل هزرێن رێبازا رومانسى. 

    د ڤێ رێبازێ دا نڤيسەر ب كارێ بەرهەمهێنەرى ڕادبيت، ژ دورهێلێ دەوروبەر بنياتەكێ ئەدەبى يێ هەستيار ئاڤادكەت و ئەڤە ژى ژ ئەنجامێ وێ باوەريا ب زانست و ئازادى و شيانێن مروڤى بۆ تێگەهشتنا دورهێلى و گوڕينا وى يە. و هەر وەسا نڤيسەر دڤێت لێكۆلينان بۆ ژينگەها جڤاكى پێكبينيت، چونكە –ل دويف هزرا ڤێ رێبازێ- ژينگەهى باندورەكا مەزن ل سەر جڤاكى هەيە لەوما هەمى بابەتێن ژيانێ ژبۆ ئەدەبياتێ دەست ددەت.

ژ مريدێن قوتابخانا سروشتى (خوەزايى) ئانكو نێيچراليزم:

1. ئيمێل زۆلا (1840-1920). فەرەنسا.

2. گوستا فلوبير (1880-1821). فەرەنسا.

3. تۆماس هاردى (1928-1840). بريتانيا.

ڕياليزما سۆسياليست:

    ئەڤ رێبازە ب هزر و ديتنێن ماركسى ئەدەب و هونەرى نيشان ددەت، نڤيسكار د تێكستێن خوە دا دەربڕينێ ژ چينا هەژار و كرێكار دكەت و مافێ وان دپارێزيت و هەول ددەت ئەو دورهێلێ ئەو تێدا دژين بگوڕيت چونكە ل گورى هزرێن ڤێ رێبازێ مروڤ دكاريت چارەنووسێ خوە بگوڕيت بۆ چارەنووسەكێ باشتر.

    جياوازيا ڕياليزما سۆسياليست دگەل ڕياليزما ڕەخنەيى ئەوە كو د ڕياليزما سۆسياليست نڤيسكار خوەندەڤانان هانددەت ئەو بويەرێن خراب ئەوێن د جڤاكى دا هەين بگوڕن و دژى وان ڕاوەستن لێ د ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار بتنێ بويەرێن خراب دەستنيشان دكەت، هەروەسا ل ئاليێ فەلسەفى ژى جياوازى هەيە، چونكە د ڤێ رێبازێ دا نڤيسكار يێ گەش بينە هەمبەر چارەنووسێ جڤاكێ خوە لێ د رێبازا ڕياليزما ڕەخنەيى دا نڤيسكار يێ ڕەش بينە.

    ژ مريدێن قوتابخانا ڕياليزما سۆسياليست:

1. ماكسيم گورگى (1936-1868). ڕوسيا.

2. لۆركا (1936-1898). ئيسپانيا.

3. روجيە گارودى (2012-1913). فەرەنسا.


Share:

هه‌ژمارا سه‌ره‌دانكه‌ران