خەون
.jpeg)
بلبلەك پوسيده و ژار
ئاوازا وي گری و زێمار
خەونا وی دێ چبه؟
گه ر دەركەتن ژ رێكەهێ نەبه
دەروێشەك ديندار و چاك
دلێ وی وەك بەفرێ سپی و پاك
خه ونا دێ چبه؟
گه ر خوه پاراستن ژ دوژەهێ نەبه
پێشمەرگەك دلێر و ئازا
ديتنا وی وەك سيمەرخ و
بازا
خەونا وی دێ چبه؟
گەر پاراستنا ئاخا ميرگەهێ نەبه
فەرمانبەرەک بەلەنگاز و ژار
خوەدی ويژدان و ئەمەكدار
خەونا وی دێ چبه؟
گه ر مووچەیێ سەرێ مەهێ
بەیار قەرەنی
رەوشەنبيرييا جگارە كێشانێ
بەيار قەرەنى
تەرەزان.... داستانا دارستانێ
ئێك ژ ناڤ و دەنگترين كەسان ل سەرانسەرى جيهانا ئەدەبى و سينەماييدا (تەرەزان) ـە. (تەرەزان) ئێكەم كەسە كە هەڤنياسينەك د ناڤ بەرا مروڤ و گيانەوەران دا پەيدا كرى.
(ئێدگار رايس بۆرۆز) نڤيسەرێ چيروكا (تەرەزان), دەمەكێ درێژ د بورينيت هەتا ناڤێ (تەرەزان) ژێدگريت. بۆرۆزى گرنگيەكا مەزن د دانا بۆ ناڤێ (تەرەزان)ـى. چەوا دێ ناڤەكى دانێتە ل سەر مروڤەكى د گەل مەيمينكان دژيت؟
چەند روژ چوون و بۆرۆز يێ هزرا ناڤەكى دكەت, ناڤەكى د گەل دەنگ و فونەتيكا زمانێ مەيمينكان بگونجيت. زانينا بۆرۆزى بۆ نڤيسينا نوتا مەسيقى گەلەك هاريكاربوو بۆ ژێگرتنا ناڤەكێ گونجاى, هەتا ل دوماهييێ ناڤێ (تەرەزان) ژێگرتى, كە ناڤەكە مينا دەنگێ قيژيا گيانەوەرەكێ كيڤى يە.
تەرەزان لاوەكێ جەحێل و خۆرتە, ژيێ وى (25) سالە. چيروكا وى دەستپێدكەت ل دەمێ زاروك.
ئەفسەر (جون گرايستوك) د گەل هەڤژينا خۆ (ئەليس) ل سالا (1888) قەستا ئەفريقيا دكەن بۆ كارەكێ پەيوەنديدار ب حكومەتا بريتانى ڤە. د ناڤ وێ پاپۆرا (فوالدا) دا ئەوا ئەفسەر و هەڤژينا وى ل سەر, شەرەكێ مەزن رۆى د دەت و د ئەنجامدا گەلەك خەلك د مرن ڤێجا ئەفسەر د ترسيت ژ سزادانێ ئەگەر بزڤريت بۆ لەندەن. و ئەفسەر نەچار دبيت ل نيڤا رێيێ ژ پاپۆرێ بهێتە خار. ئەو و هەڤژينا خۆ قەستا دارستانێ دكەن. و رادبن بچێكرنا خانويەكێ بچيك. پشتى چەند روژان تەرەزان ژ دايك دبيت لێ دايكا وى گيانێ خو ژ دەست د دەت.
ل دارستانێ ل نزيك وان جورەك ژ مەيمينكێن مەزن, مەزنتر ژ (گوڕێلا) دژيت. ميرێ ڤان جورە مەمينكان دگوتنێ (كرشوك) و كێشا وى (350) كيلو گرامە. تەڤ مەيمينكان د زانى كە هندەك بيانى يێن هاتينە دارستانێ. روژەكێ مەيمينك هێرشەكا مەزن د بەنە سەر خانويێ وان, د ئەنجامدا ئەفسەر دهێتە كوشتن و ئەگەر (كالا) نە بايە -ئەو مەيمينكا كور لێ مرى- دا تەرەزان ژى هێتە كوشتن.
(كالا) يێ ئەو زاروك د گەل خۆ بر و ئەو هزر دكر كە مەيمينكەكا سپى يە, و ناڤ لێ دانا (تەرەزان). و رامانا ڤى ناڤى د زمانێ مەيمينكان دا (پيستێ سپى يە).
و بڤى رەنگى تەرەزان مەزن دبيت و نچيرڤانەكێ ژير و چەلەنگ ژێ چێدبيت. و گيانەوەر هەمى ژێ د ترسن. هەتا ڤى دەمى تەرەزان هزر دكەت كە مەيمينكە. لێ روژەكێ ئەو دێمێ خو د ناڤ ئاڤێ دا دبينيت و بەرێ خۆ د دەتە هەڤالێن خۆ... نە وەكى وينە... هەست ب شەرمەكا مەزن دكەت. چەوا دێمێ وى هوسا يێ حليە...؟ چەوا دەڤێ وى هوسا يێ بچيكە...؟ و ددانێن وى هوسا يێن نەرمن...؟ و دەستێن وى...؟ و پێ يێن وى....؟ّ!
چيروكەكا سەيرە, و يا سەيرتر نڤيسەرێ ڤێ چيروكێ كەسانەكێ نە خويندەوارە. لێ دەمێ ئەڤ چيروكە ل گوڤارەكێ ل سالا 1914 بەلاڤ دبيت, سەركەفتنەكا ئێگجار مەزن ب خۆڤە دبينيت.
پشتى ڤێ پێنگاڤا سەركەفتى د چيروك نڤيسينێدا, بۆرۆز دەست ب نڤيسينا چەندين چيروكێن دى ژێر قارەمانيا (تەرەزان) دكەت. كە هندەك ژ وان ئەڤەنە: گيانەوەرێن تەرەزانى 1916, كورێ تەرەزانى 1917, تەرەزان و گەنجينەيێن ئوبار 1918, تەرەزان و چيروكێن دارستانا 1919, تەرەزان ميرێ دارستانێ 1928, تەرەزان و ميرنشينا بەرزە 1929, تەرەزان دانپێدانێ دكەت 1932, تەرەزان و شارێ زێرى 1933, تەرەزان و شێر 1934, تەرەزان و پڵنگ 1935, تەرەزان يێ د مەترسيێ دا 1936.
* ل گوڤارا (كورد زوم) بهلاڤ بوویه
بەيار قەرەنى
هەلبەست... هەڤالێ دلسوز
بەيار قەرەني
مرۆڤ ب چاڤان نابينن بەلكو ب مێشكى دبينن
دەمێ مرۆڤ يێ پشت ڕاست بيت كو يێ ل سەر ڕێكا ڕاستييێ دڤێت مرۆڤ ب چ ڕەنگان خوە ڕادەستى هێرشێن جڤاكى و داب و نەريتێن وى يێن كەڤن نەكەت و ب هەمى شيانێن خوە بەرگرييێ ل باوەرييێن خوە يێن پيرۆز بكەت و هەوڵ بدەت ب ڕێكێن ژيرانە و ب هاريكارييا ئالاڤێن گونجاى و زانستى چرايێ باوەرييێ د دلێ وان دا هەل بكەت و نەهێليت چ تشت كارتێكرنێ ل هزرێن مرۆڤى بكەن و ورەيا مرۆڤى بيننە خوار.
بير و باوەرێن كەڤن، داب و نەريتێن باب و باپيران نە مەرجە هەمى دڕاست بن و جهێ باوەرييێ بن، د هەمان دەم دا نە مەرجە يێن خەلەت و شاش ژى بن. دڤێت مرۆڤ هەڤبەر بكەت و د تەرازييا زانست و لۆژيكێ دا بپيڤيت ئەڤجا هەر هزرەكا د گەل زانستى گونجييا ئەم ب دلەكێ ڤەكرى وەربگرين و گەشەيێ پێ بدەين دا مفاى ژێ ببينين و بەروڤاژى هەر هزرەكا د گەل زانستى و لۆژيكێ نەگونجيت ئەم خوە ژێ دوير بكەين و د ناڤ جڤاكى دا نەهێلين.
چەندين گەنج بووينە قوربانييێن هزر و داب و نەريتێن كەڤن يێن جڤاكى يان يێن سياسى ب تنێ چونكى ئەو يێ ل سەر هزرەكا ڕاست بووى و دەستهەلات يان جڤاك هەمى يێن ل سەر هندەك بير و باوەرێن كەڤن يێن شاش بووين و نەكارييە بگەهنە وى ئاستى يێ ئەو گەنج گەهشتييێ ئەڤجا هەوڵ نەدايە بۆ ئاستێ وى خوە بلند بكەن بەلكو هەوڵدايە وى بۆ ئاستێ خوە يێ نزم و بێ بها بيننە خوار.
دوو خال دبنە ئەگەر بۆ ڤێ مژارا مە ل سلال ديار كرى: يا ئێكێ، ئەو تاكێ ل سەر هزرا ڕاست نەكارييە ب ڕێك و ئالاڤێن زانستى و گونجاى كەسانێن دەردۆرێ خوە قاييل بكەت. يا دوويێ، كەسانێن دەردۆرێ وى باوەرى بۆ دروستبوويە لێ ژ بەر هندەك مەرەم و بەرژەوەنديێن خوە يێن تايبەت ڕێك نەدايێ هزرا خوە بجه بينيت.
دێ ڕەوشەكا نەساخ بيت و دێ دەرئەنجامێن گەلەك مەترسيدار هەبن ئەگەر جڤاكەك ژيانا خوە هەمييێ ببورينيت ل سەر هندەك هزرێن شاش و ئەو ب ئاشۆپێن خوە بكەتە ڕاستى و باوەر بكەت و ژيانا خوە ل سەر ئاڤا بكەت و د ڕاستى دا ئەو ب تەمامى تێنەگەهشتييە و ئەو هزرا ئەو دكەت ب تنێ باوەرييەكە وى بۆ خوە دروستكرى و نە ڕاستييەكا خوەدى بنەمايێن زانستى و لۆژيكييە.
چاڤ ب تنێ ئالاڤەكە يان ئاميرەكێ هاريكارە و مێشكە مرۆڤ تشتان پێ دبينيت و ڕاستى و شاشييان پێ ژێك جۆدا دكەت. كۆرە نە ئەو كەسە يێ چاڤ نەبن بەلكو ئەو كەسە يێ هزرا خوە د ڕاستييان دا نەكەت، يێ هەوڵ نەدەت ڕەوشا خوە بەرەف باشتر بگوهۆڕيت.
ل ئالييەكێ دى مرۆڤێ زانا و شارەزا دڤێت خوەمەزنكرن و دفن بلندى ل جەم نەبيت و وێ سالوخەتا خوە يا ناياب بۆ مەرەم و بەرژەوەندييێن خوە يێن كەسوكى بكارنەئينيت چونكى ل دويماهييێ بێ گومان نكاريت سەركەفتنێ بدەست خوەڤە بينيت.
ڕەوشەنبيرييا لێكتێگەهشتنێ و قەبوولكرنا هزرێن جۆدا ژ مەزنترين ستوينێن پێكڤەژيانا بەختەوەرن و ژ ب هێزترين ئەگەرانە بۆ پەيدابوونا دەليڤەيێن باشتر بۆ گەشەپێدانا جڤاكى چونكى هندى هزرێن جياواز هەبن دێ دەرفەت بۆ هەلبژارتنا باشترينان زۆرتر بيت نەخاسمە ئەگەر د جڤاكەكى دا بيت وەك جڤاكێ مە يێ چەندين نەتەوە و چەندين ئۆل تێدا كۆمبووين.
بەيار قەرەني
